روزگار سپری‌شدۀ دیبابافی شوشتر

روزگار سپری‌شدۀ «دیبابافی» شوشتر

صنعت بافندگی در شوشتر سرآمد هنر بافندگی در ایران، اما برخی رشته‌های بافندگی در این شهر در حال فراموشی است

احیای «دیبابافی» شوشتر می‌تواند نشان درخشان دیگری علاوه‌بر شهر ملی «احرامی‌بافی» بر تارک این شهر باشد

اسمش را در شعرها شنیده‌ایم. «دیبای شوشتری»، دست‌بافتۀ خاص هنرمندان شوشتر است که با الیاف نازکی از گیاه بومی سرزمین گرم‌وخشک بافته می‌شد. «عبدالواسع جبلی»، شاعر قرن ششم هجری، در مدح «سلطان سنجر» این‌طور گفته است که «در آفرین تو هر روز مدحتی، آراسته به گونۀ دیبای شوشتری» . در صفحه ۲۹ «تاریخ بیهقی» نیز می‌خوانیم که :«هر غلامی کمانی و سه چوبه تیر بر دست و همگان با قباهای دیبای ششتری (شوشتری) بودند.» هنری که وصف آن را در کتاب‌های تاریخی و اشعار خوانده‌ایم، حالا فقط نامی از آن باقی مانده و البته تلاش‌هایی برای احیایش در دست اقدام است.

مرور تاریخچۀ صنعت نساجی ایران نشان می‌دهد در دوران اسلامی مرغوبیت پارچه‌های شوشتری در حدی بود که مورد توجه خلفا قرار می‌گرفت و «معتضـد عباسـی» سفارش کرده بود لباس او از بهترین پارچه‌هاي شوشتری تهیه شود. در اهمیت «دیبای شوشتری» همین بس که پردۀ خانۀ خدا به‌دست هنرمندان «دیباباف» شوشتر بافته می‌شد یا به‌عبارتی «جامۀ کعبه» از «دیبای شوشتر» بود.
محلۀ «دیبابفون»
بافندگی در شوشتر سابقۀ طولانی دارد و هنوز یکی از مهمترین هنرهای دستی و سنتی شهرستان شوشتر است. یکی از همین هنرهای دستی خاص شوشتر یا به‌عبارتی شاخص‌ترین آن «دیبابافی» است که روزگار پر رونق آن به سال ۱۲۴۷ هجری قمری (همزمان با سلطنت فتحعلی‌شاه قاجار) برمی‌گردد. در آن زمان «دیبای شوشتری» توسط بازرگانان به‌عنوان هدیه یا کالای ارزشمند به دورترین نقاط ارسال می‌شد. به رسم گذشته که هر صنعتی در اختیار یک خانواده بود، در شوشتر هم روال جریان داشت. مدیر انجمن گردشگری شوشتر به «پیام ما» می‌گوید: «معمولاً نام فامیلی متناسب با همین حرفه و شغل انتخاب می‌شد، مثل نجار. دیبابافی هم در اختیار یک خاندان در شوشتر بود که زیر و بم این هنر را می‌دانستند و بین خودشان رواج داشت.»

هنوز هم یکی از محله‌های شوشتر به نام محله «دیبابافان» در ضلع غربی بافت تاریخی شوشتر وجود دارد که نشان می‌دهد هنرمندان «دیباباف» چیره‌دست روزگاری در این محله زندگی می‌کرده‌اند

به گفتۀ «فوزیه محمدرضایی» فوت‌وفن «دیبابافی» در سینۀ هنرمندان ماندگار می‌شد و هر چه از «دیبابافی» باقی مانده، فقط کلیات است و هیچ جزئیاتی مستندسازی نشده‌. هنوز هم یکی از محله‌های شوشتر به نام محلۀ «دیبابافان» یا به گویش محلی «دیبابفون» در ضلع غربی بافت تاریخی شوشتر وجود دارد که نشان می‌دهد هنرمندان «دیباباف» چیره‌دست روزگاری در این محله زندگی می‌کرده‌اند.

طاعونی که جان «دیبابافی» را گرفت

اما اینکه چطور «دیبابافی» به یکباره از رونق افتاد و بعد از آن کمابیش در شوشتر استمرار یافت، روایتی دارد که به گفتۀ یکی از کارشناسان صنایع‌دستی، در شوشتر به شیوع طاعون در خوزستان و شهرهای اطراف برمی‌گردد. «علی‌محمد چهارمحالی» به «پیام ما» می‌گوید: «حدود ۲ قرن پیش، طاعون حدود ۲۰ هزار نفر از خوزستان و شهرهای اطراف، قربانی گرفت. در این جریان، خاندانی که به هنر دیبابافی تسلط داشتند و همگی دستی در این هنر داشتند از دنیا رفتند.»
از آنجا که هنر در این خاندان موروثی بود و طبق باور گذشته برای اینکه با آموزش هر حرفه، رقیب زیاد می‌شود و نباید ریزه‌کاری‌ها به بیرون از خاندان درز کند، «دیبابافی» شوشتر رو به افول رفت و تا امروز از «دیبای شوشتری» که روزگاری ردای خانۀ کعبه بود، چیزی باقی نمانده است.
به گفتۀ «چهارمحالی» بعد از آن رویداد تلخ، شوشتری‌ها هر چه تلاش کردند، نتوانستند نخی به آن ظرافت و لطافت تولید کنند و دیبایی به آن سبک و سیاق ببافند.

یک کارشناس صنایع‌دستی: نمونۀ نخی از دیبابافی در زمان قدیم به یادگار مانده که برای تحقیق و بررسی به دانشگاه صنعتی اصفهان فرستاده شده است

راز دیبای شوشتر
براساس گفتۀ بزرگان شوشتر، گیاهی به‌نام «استبرق» یا به زبان محلی «قَلَبلَب» در حاشیۀ رودخانه در شوشتر می‌روید. البته این گیاه در اکثر مناطق گرم‌و‌خشک پیدا می‌شود. در ﻗﺪﯾﻢ از شیره این رخت برای درمان جذام، زخم و درمان بیماری‌های کبدی استفاده می‌شد. الیاف موجود در میوه «استبرق» نیز برای «دیبابافی» استفاده می‌شد، اما اینکه چگونه از این الیاف برای تهیۀ نخی بسیار ظریف استفاده می‌کردند، تمام راز و رمز «دیبابافی» شوشتر بوده‌ است. حدود دو سال پیش فرآیند تولید نخ دیبا به‌همت یک جوان علاقمند شوشتری بررسی شد تا این هنر احیا شود. سبک‌بودن، رنگ‌پذیری و ضدآب بودن از ویژگی‌های شاخص پارچۀ دیبای شوشتر است.
چشم‌انتظار احیای «دیبابافی»
علی‌محمد چهارمحالی، کارشناس صنایع‌دستی، به «پیام ما» می‌گوید: «نمونۀ نخی از دیبابافی در زمان قدیم به یادگار مانده که برای تحقیق و بررسی به دانشگاه صنعتی اصفهان فرستاده شده است.»
نتایج تحقیقات روشن می‌کند فرآیند تولید نخ از الیاف گیاه «استبرق» و نیز رنگرزی و قوام رنگ بر روی گیاه چگونه بوده است تا بتوان «دیبابافی» را به‌رسم گذشته انجام داد و این هنر را احیا کرد.
همان‌طور که شوشتر شهر ملی «احرامی‌بافی» شناخته شده است، مسئولان میراث‌فرهنگی شهرستان شوشتر در تلاش‌اند تا «دیبای شوشتری» را نیز به ثبت ملی برسانند.
به‌دنبال احیای کارگاه‌های «ملحفه‌بافی» در شوشتر به‌عنوان یکی از صنایع‌دستی کهن این سرزمین، هنرمندان چشم‌انتظارند تا اتفاق خوبی برای رونق دوباره و بر سر زبان‌ها افتادن «دیبابافی» در شوشتر نیز رخ دهد.

دیبای شوشتر در آینۀ تاریخ
در منطقۀ خوزستان دست‌کم از دورۀ عیلامیان کارگاه‌های بافندگی دایر بوده‌ است. مهاجرت اهالی روم و همچنین حضور اسیران رومی در این منطقه را نیز می‌توان از عوامل گسترش نساجی در خوزستان دانست. مورخان مسلمان نیز به استقرار اسیران در خوزستان اشاره کردند: «شاپوربن‌اردشیر با رومیان جنگ کرد و گروه بسیاري از ایشان را اسیر گرفت و آن‌ها را به شهر شاپور در فارس و دو شهر جندي‌شاپور و شوشتر در خوزستان آورد.»
دیبای شوشتر به اعتقاد «احمد اقتداری» در کتاب دیار شهریاران، بازماندۀ فعالیت رومیان در شوشتر بعد از ساخت بناهای آبی که به دستور شاپور ساسانی انجام شده است. چون عده‌ای از رومیان در ایران ماندند، شرط ماندن آنها نداشتن زمین و اشتغال به کارهای صنعتی بود که یکی از این کارها بافت پارچۀ دیباست. «میرزاعبداللطیف شوشتری» سفرنامه‌نویس ایرانی دورۀ قاجار می‌نویسد: «دیبا پارچه‌ای بود که از حریر خالص به‌مراتب نرم‌تر و بهتر آن‌ را به زر و سیم و نقوش بدیعه دلکش می‌بافتند و در آن زمان مخصوص دستار ملوک و سلاطین بود.»
**
«دیبای شوشتر»، منسوجی ابریشمین و زربفت بوده است که بافت آن از روزگار شاپور دوم ساسانی، با مهاجرت بافندگان سوری به ایران، در شهر شوشتر توسعه یافت و پس از اسلام نیز با حمایت خلفا و حاکمان ایرانی تا قرن‌ها کاربرد داشته است. جنس ظریف و کاربرد الیاف زر و سیم، دیبا را به‌صورت منسوجی درخشان و گرانبها از دیگر پارچه‌ها ممتاز و متمایز ساخته بود. منابع مکتوب بر بافت تصاویر انسانی و گیاهی بر «دیبای شوشتری» اشاره دارند. رنگ آن نیز اغلب ارغوانی یا سبز بوده، تارهای داخلی جفتی (مزدوج) از ویژگی‌های دیبای شوشتر بوده و طرح سرژه (کج راه) با تکرار نخ‌های پود دو درمیان، قابلیت نقش‌پذیری آنها را افزایش می‌داده است

منبع:پیام ما /ششم تیر ۱۴۰۲